Srpska Bosna i bosanska Srpska

Odluka Ustavnog suda Bosne i Hercegovine od 26. novembra da na osnovu apelacije bošnjačkog člana Predsjedništva BiH, Bakira Izetbegovića, neustavnim proglasi Dan Republike Srpske (9. januar), a potom drastične odluke Vlade Republike Srpske da će ignorisati odluke najvišeg organa sudske vlasti u BiH, kao i da državnim bezbjednosnim agencijama zabrani pristup institucijama ovog entiteta, svakako otvaraju Pandorinu kutiju iz koje izlijeću mnoga sudbonosna pitanja o perspektivama opstanka dejtonskog poretka na njegovu dvadesetu godišnjicu. Iako se stvari u dnevnopolitičkim analizama pokušavaju pojednostaviti kao ping-pong igrica bošnjačkih i srpskih lidera, u kojoj se spektakularnim događajima i simuliranjem priprema za disoluciju države kreira atmosfera straha u cilju što obilnije žetve glasova prestravljenih građana, ne mogu se gubiti iz vida dugoročnije političke implikacije ovakvih događanja na budućnost srpskog nacionalnog pitanja u BiH.

Federalni koncept kao baza

I, zaista, kakva bi mogla biti ta budućnost ukoliko se bude zasnivala na realpolitici, a ne na fantastičnim projekcijama i preriskantnim potezima, koje su, zapadne sile, očigledno, spremne tolerisati sve do onog trenutka kada bi došlo do realnog ugrožavanja njihove pozicije u regionu, što je, uzevši za primjer nedavno rusko bezuspješno manevrisanje u Crnoj Gori, očigledno, nerealno očekivati? Nema nikakve sumnje da srpskoj političkoj eliti, bez obzira na to da li se radi o Miloradu Dodiku i/ili njegovim nasljednicima, ili opozicionom bloku “Savez za promjene”, ne preostaje ništa drugo, nego da se definitivno suoči s činjenicom da će se srpski prekodrinski nacionalni dom morati graditi u dejtonskim (odnosno na sličan način definisanim) bosanskohercegovačkim okvirima. Ostaje, naravno, pitanje kako graditi taj dom da bude i dovoljno bosanskohercegovački i dovoljno srpski, kako bi se u budućnosti izbjegle trenutne sumanute situacije u kojima ishitrene reakcije i obračuni vladajuće i opozicione klike generiraju atmosferu vanrednog stanja i rušenje ustavnopravnog poretka, koji je, s obzirom na krhku prirodu Dejtonskog ustava, ponajviše opasnost za opstanak Republike Srpske kao alata očuvanja jednakopravnosti i konstitutivnosti srpskog naroda unutar BiH. U svjetlu naznaka bošnjačko-hrvatskog dogovora o preuređenju Federacije BiH, u pravcu stvaranja određenog teritorijalno-pravnog okvira koji bi trebao podsjećati na hrvatsku teritorijalnu jedinicu, srpska bi se politička elita, realno, morala zalagati za temeljite ustavne reforme ka federalizaciji cjelokupne zemlje. To bi, u osnovi, značilo čvrstu federaciju dvije ili tri politički cjeline, odnosno federalne republike, s jasno definisanim nadležnostima republičkih i federalnih nivoa vlasti i, uz jasnu garanciju nepovredivosti unutrašnjih granica, ustavnu zabranu otcjepljenja bez saglasnosti svih (dvije, odnosno tri) federalnih republika.
Poslije takvog “istorijskog” sporazuma, koji bi svakako morao sadržavati i aspekte ekonomske integracije nove federacije, kao i vođenje samostalne ekonomske politike koja bi “odozdo na gore” konsolidirala novo bosanskohercegovačko društvo, srpska nacionalna elita morala bi započeti s temeljitim redefiniranjem srpskog nacionalnog identiteta u BiH.

Neophodan osvrt u prošlost

Ukoliko je političko rješenje ujedinjenja sa Srbijom nemoguće – a nemoguće je, jer bi to značilo grubo kršenje volje druga dva konstitutivna naroda i prizivanje užasa iz devedesetih – onda bi bilo uputno posegnuti za autentičnim i vjerodostojnim istorijskim izvorima, koji jasno ukazuju na to da politička i pravna prošlost uže Bosne, Hercegovine, Birča, Semberije nije ništa manje i srpska nego što je to prošlost teritorija koje su nakon 1804. postale Kneževina Srbija. Drugim riječima, da ime “Srpska” u sastavu kompleksne države kakva je BiH nije ništa što je palo s neba 90-ih godina XX vijeka, već ima svoj neraskidivi istorijski kontinuitet s najranijom istorijom Bosne, što implicira da srpski narod nije, kako to različiti “građanski” i bošnjački nacionalšovinisti žele prikazati, “strano tijelo”, već nezamjenjiv dio cjelokupne bosanskohercegovačke istorije, bez čijeg bi udjela u istoj bosanskohercegovački državni subjektivitet bio upitan. Dakle, primarno je razračunati se s onom praksom koju je nedavno preminuli srpski medijevalist Tibor Živković nazvao “nasilje nad izvorom – ako bi takvo krivično delo postojalo”. Spona bosanske i srpske istorije, počevši sa srednjovjekovnim razdobljem, ne može se svoditi samo na “sugubi vinac”, odnosno dvostruku krunu Tvrtka I Kotromanića kojom je “s pravno-dinastičkog stajališta formulirana nova teritorijalna koncepcija bosanske krune koja je od tada nominalno obuhvatala dvije države Bosnu i Srbiju.” (1) Tačnije, cjelokupno ozemlje širenja bosanskog banata – oblast Soli, Usore i Podrinja, ako se izuzmu kasnije etape širenja na Humsku zemlju, te nekadašnje oblasti Neretve i Travunje (kod Konstantina Porfirogenita eksplicitno spomenute kao naseljene potomcima nekrštenih Srba), jesu nekadašnja “arhontija Srbija koja, dakle, pokriva ostali dio nekadašnje rimske Dalmacije”, a čiji je sastavni dio i sama Bosna “čije početke definisanja kao zasebne teritorijalne jedinice nailazimo upravo kod Konstantina Porfirogenita, koji ju naziva ‘zemljicom’ (…καί εἰς τὸ χωρίον Βόσονα, τὸ Κάτερα καὶ τὸ Δεσνήκ). Kada se još u obzir uzme činjenica da se Bosna po prvi put spominje u poglavlju “O Srbima i o zemlji u kojoj sada obitavaju”, kao i da vizantijski pisac iz XII vijeka, Jovan Kinam, iz vremena bana Borića eksplicitno ukazuje na to da “Drina razdvaja Bosnu od ostale Srbije”, onda je jasno da srpsko nacionalno stanovište u jedinstvenoj BiH mora biti bazirano na ranoj srpskoj historiji kao ugaonom kamenu bosanske državnosti.

Štaviše, ono, uz sve uvažavanje posebnosti i konstitutivnosti bošnjačkog i hrvatskog naroda, mora biti vođeno činjenicom da bosansko, bošnjačko i srpsko nisu odvojene kategorije, već se međusobno prožimaju do mjere da su jedno bez drugoga istorijski potpuno nerazumljivi i anahrono shvaćeni. Naravno da ovdje moramo imati na umu i uvijek objašnjavati istorijske procese tokom kojih je etnička odrednica “Srbin” mijenjala svoja značenja, transformišući se od naziva pripadnika jednog od slovenskih plemenskih saveza u ranome srednjem vijeku, preko etničke (i sve više pravoslavne vjerske) odrednice u Raškoj i, po svemu sudeći, oznake opšteslovenskog pripadanja u srednjovjekovnoj bosanskoj državi u kojoj je pravoslavlje bilo u manjini. Tek tako, afirmacijom bosanskosrpske nacionalne ideologije i adekvatnog promišljanja istorijskih činjenica može doći do potpunog integrisanja srpskog naroda i Republike Srpske u Bosnu i Hercegovinu. Odnositi se prema srpskoj istoriji kao isključivo istoriji nemanjićke srednjovjekovne države, a u zapećak bacati istoriju države čiji su se vladari, između ostalog, titulirali kao “kraljevi Srbljem” (κρɑʌь сρьБʌıє̵мь ʜ Босɴѣ ʜ пρʜмоρʜю) i pola čijeg naziva (Hercegovina) ne bi postojalo da se Stjepan Vukčić Kosača nije proglasio “hercegom od svetog Save” (χєρцєгь ωдь свєтогɑ сɑвє), predstavlja jednu od najpogubnijih grešaka srpske etnopolitike u BiH.

Osmansko, a naše

I ne treba ostati samo na srednjem vijeku. Osmansko razdoblje bosanskohercegovačke istorije nije ništa manje nego jedna od neobično bitnih formacijskih etapa u istoriji formiranja srpskog naroda, a koja se mora prestati promatrati kroz crno-bijele istorijsko-romantičarske vizure. Status srpskog naroda nakon što je Osmansko carstvo srušilo feudalne odnose zapadnog tipa u Srpskoj despotovini i Bosni, ne može se promatrati samo kroz prizmu statusa pokorene i obespravljene raje koju svirepi Turčin i/ili “poturica” nabija na kolac. Ne negirajući surove prakse bilo kojeg društveno-ekonomskog sistema u istoriji, pa ni osmanskog, jasno je da je srpski narod zapravo bio inkorporiran u univerzalni otomanski komonvelt naroda i vjerozakona i da je gotovo pet vijekova, bilo kao pravoslavni “Serb milet”, bilo kroz ličnosti onih koji su postajali muslimani (navedimo samo neke kao što su Gazi Husrev beg, Mahmud paša Anđelić, Hasan paša Predojević, Mehmed paša Sokolović, Ferhat paša Sokolović, Muhamed Hevajija Uskufi), bio integralni sistem jedne od najnaprednijih i vjerski najtolerantnijih imperija svoga vremena. Orijentalno-osmansko nasljeđe BiH je, prema tome i nasljeđe srpskog naroda, prema kojem se mora gajiti poštovanje, baš kao i prema svim drugim etapama istorijskog razvoja Srba, s posebnim otklonom prema monstruoznoj, rasističkoj i kulturocidnoj politici koju je prema njoj vodilo, istorijskog trenutka nedostojno, ratno rukovodstvo Republike Srpske.

Pogotovo je taj odnos bio bezuman kada se uzme u obzir da se samo nastajanje i opstojanje srpskopravoslavnog (dakle ne starinačkog srpskog) identiteta u Bosni i Hercegovini, može zahvaliti osmanskim imperijalnim projektima kolonizacije opustošenih osvojenih krajeva, pripajanih najprije bosanskom sandžaku, a potom i ejaletu. “U nekim krajevima staro stanovništvo je izginulo, ili je palo u ropstvo, pokošeno kugom ili drugim bolestima, te se na njegovu zemlju naselio novi narod. Osmansko carstvo je tada zbog potreba svoje ekonomije, stabilizacije svog društveno-političkog i vojnog poretka, vršilo masovnu kolonizaciju pustih i slabo naseljenih krajeva. Osnovnu masu kolonizacije predstavljali su vlasi – Srbi iz Hercegovine… Stočari iz stare Raške, Huma i Zete napraviće kompromis s Osmanlijama služeći u njihovoj vojsci kao martolosi, derbendžije i vojnuci, te tako sačuvati povlastice srednjovjekovnih stočarskih katuna proširivši ih na doline, i na ruševinama nekadašnjih župa, izgraditi svoje plemenske i kneževske autonomije.(2) Putopisac i habsburški diplomata Benedikt Kuripešić je putujući po Bosni i Hercegovini 1530. zabilježio da u njoj, između ostalih žive i Srbi (Surffen), koje oni (muslimani i katolici op. a.) zovu Vlasima (Wallachen), a mi ih zovemo Zigen (Ćići, Ćići) ili Martolozima (3). Jednake informacije 1650. bilježi Evlija Čelebija koji stanovnike u okolini Petrovca naziva Srbima, što čini i car Leopold 1685, spominjući u jednom od pisama hrišćane Srbe Bošnjake (Christianos Bosnenses Rascianos), a već 1688, ugarski izvještaji govore o ratovanju habsburške vojske u Bosni kojoj pomažu “dasiger Ratzen” (tamošnji Srbi). (4)

Kada tome pridodamo rezultate naučnog rada, vjerovatno najplodnijeg bosanskohercegovačkog osmaniste Nenada Filipovića, da su upravo pravoslavni “vlasi” predstavljali osnovno pogonsko gorivo islamizacije u Bosanskom i Zvorničkom sandžaku, te da je masovna islamizacija ovog doseljenog stanovništva izvršena u bivšim krajevima kraljevske oblasti čije je dinamičko središte Sarajevo, onda nam mora biti jasno da je razvoj sarajevske srpskopravoslavne opštine čiji su prvaci bili bogati trgovci, kao zametka budućeg modernog nacionalnog pokreta bosanskohercegovačkih Srba, također tekovina osmanske epohe. Već 1713. u pismu pećkom patrijarhu Mojsiju Rajoviću članovi sarajevske pravoslavne crkvene opštine izjednačuju se sa “ostalim narodom i zemljama našega jezika srbskoslovenskago”, a sama osmanska administracija ih je, kao i ostale vjernike pećke patrijaršije, nazivala “serb-milet”. (5) Kako navodi Boris Nilević, “U XVIII veku, gotovo da nije bilo kraja u Bosni i Hercegovini čije stanovništvo nije moglo bez dužeg putovanja pohoditi neki od glasovitijih manastira ili ‒ mnogo ređe ‒ neku od gradskih crkava. U Hercegovini, umesto porušenog Tvrdoša izgrađen je manastir Duži. Mileševa je privremeno zapustela. Važno središte verskog života bila je Sv. Trojica Pljevaljska. Na glasu su bili Žitomislić, Savina, Župa kod Nikšića sa crkvom Sv. Luke, Piva, Dobrićevo, Mali kod Brodareva, Nikolac kod Bijelog Polja, Podblaće, Zavala. Sv. Arhanđeli i Dobrilovina na Tari, Orahovica na donjem Limu i dr., a u Bosni crkva sv. Arhanđela u Sarajevu, Tavna (Tamna), Ozren, Vozuća (u ruševinama), Papraća, Lomnica, Dobrun, crkva Sv. Đorđa kod Goražda, Moštanica, Gomionica i dr. Uz neke od spomenutih objekata su djelovale i škole, koje su, naravno, mogli pohađati sam rijetki pojedinci”. (6) Sve su to bili preduslovi srpskog moderniteta u bosanskohercegovačkom kontekstu, to jeste nastanka klase bogatih gradskih srpskih trgovaca koji su “prvi počeli da trguju na zapadnjački način, da putuju dalje od Balkana, do Beča, Trsta i Venecije, odakle su se vraćali sa dobrom zaradom i sa novim shvatanjima trgovine i života… čija mjerila više nisu bila orijentalna, način trgovine i razmjena robe postajali moderniji, tržišni, kreditni i bankarski. Zaradu su im donosile carinske takse i kursne razlike, novčarski poslovi i valutni odnosi, zajmovi, poček, investicije, skladištenje, provizije i kamate.” (7)

Spojiti nespojivo

Bez tog razdoblja ne bi mogla postojati ni slavna prva polovina 20. stoljeća u kojoj je bosanskohercegovačka srpska omladina bila uključena u najmodernije buntovničke evropske i svjetske tokove, od ideala nacionalnog preporoda, pijemontizma, integralnog jugoslovenstva i zavjereničkog političkog udruživanja, pa do mladalačkog anarhizma, sindikalizma, tada revolucionarne socijaldemokratije, marksizma i taktičkog komunizma Druge internacionale. Bilo je to vrijeme prkosa cjelokupnoj čaršiji, očevima i gazdama, malograđanima i klerikalnim strukturama, kada je mladi avangardni kritičar, filozof i mistik, rođeni Stočanin, Dimitrije Mitrinović mogao uskliknuti: “Vrijeme je da se zamiješa haos i da se otključaju isključivosti i spoje nespojivosti!”

Vjerovatno nema bolje dijalektike za geslo neke buduće generacije srpskih političara u BiH, koja će zaista izvršiti zadatak spajanja, naizgled nespojivog – srpskog naroda i njegove otadžbine BiH, odnosno transformacije percepcije BiH kao zavičaja u BiH kao sopstvenu naciju. Ukoliko se to moglo dogoditi u Drugom svjetskom ratu u daleko gorim uslovima, nema razloga da mislimo da je to nemoguće i danas. Ako bi pobijedio koncept federalizma, a neka buduća srpska politička elita preuzela provoditi u djelo neke stavke od predloženog kursa, to ne bi bio samo trijumf borbe za nacionalnu ravnopravnost, već bi relaksirana politička klima otvorila prostor za politiku pomirenja i međuetničkog konsenzusa, koji bi mogao biti okončan otvaranjem spomenika ili čak muzeja u Banjaluci žrtvama sramne politike etničkog čišćenja nesrpskog stanovništva u razdoblju 1992–1995. Time bi se postigla dvostruka pobjeda. Prvo nad šovenskom propagandom određenih sarajevski ideologah, koja Srbe u BiH želi predstaviti kao “genetske četnike”, bandu poluživotinja, genocidaše s kmetskom sviješću, koji su, zapravo uljezi u hiljadugodišnjoj samobitnosti BiH, a potom i nad posljedicama srpske šovenske, destruktivne i autodestruktivne politike, koja je gorivo one prve. Ma koliko to otrcano zvučalo, prepoznati druge u sebi i sebe u drugima jeste garant rješenja srpskog nacionalnog pitanja u BiH.

FUSNOTE:

1. Dubravko Lovrenović, Proglašenje Bosne kraljevstvom 1377. (pokušaj revalorizacije), http://documents.tips/documents/dubravko-lovrenovic-proglasenje-bosne-kraljevstvom-1377.html
2. Boris Nilević, Srpska pravoslavna crkva u BiH do obnove Pećke patrijaršije 1557. godine, Veselin Masleša, Sarajevo 1990, str. 88.
3. Benedikt Kuripešić, Putopis kroz Bosnu, Srbiju, Bugarsku i Rumeliju 1530., Beograd 2001, str. 26, http://sr.scribd.com/doc/80490895/Benedikt-Kuripesic-Putopis
4. Vasilije Đerić, O srpskom imenu po zapadnim krajevima našeg naroda, Štamparija “Dositija Obradovića”, Biograd,1914.
5. Grupa autora, Istorija srpskoga naroda, Četvrta knjiga – prvi tom, Srbi u XVIII veku, Beograd 1986, str. 460–461.
6. Boris Nilević, Nav. dj., str. 143–172.
7. Predrag Palavestra, Srbi u Sarajevu, Sveske Zadužbine Ive Andrića, god. XXVII, sveska 25, Beograd, septembar 2007.

Tekst je preuzet iz januarskog broja političkog mjesečnika Prizma.